ابوالفتوح رازي (جمال الدين ابوالفتوح حسين بن علي بن محمد بن احمد خزاعي رازي )صاحب تفسير ابوالفتوح
جمعه 05 تیر 1394
- نویسنده : نسیم سحر
- بازدید : 1045 مشاهده
- دسته بندی : قرآن , مفسران و قاریان ,
ابوالفتوح رازي (جمال الدين ابوالفتوح حسين بن علي بن محمد بن احمد خزاعي رازي )صاحب تفسير ابوالفتوح رازي ، کهن ترين و مشروح ترين تفسير شيعي
محل تولد: رى
تاريخ تولد: ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟
تاریخ وفات: 552 ق
استادان: مفيد ثاني فرزند شيخ الطايفه و عبدالرحمان و ابوالوفاي رازي
شاگردان: منتجب الدين رازي و ابن شهر آشوب، ابن حمزه طوسي
معرفي تفسير:
تفسير ابوالفتوح رازي ، کهنترين و مشروحترين تفسير شيعي ، به فارسي . او اين تفسير را در سالهاي 510 تا 533 يا اندکي پس از آن نوشته که چون سال وفاتش ، بنا بر تحقيقِ مصححان چاپ اخير کتاب ، 552 بوده نگارش اين اثر در ميان سالي او بوده است (ابوالفتوح رازي ، ج 1، مقدمة ياحقي و ناصح ، ص پنجاه و نه ، شصت و دو). در متن کتاب به نام تفسير اشاره اي نشده است ، اما بنا بر اجماع دست نويس ها و منابع هم روزگار مؤلف ، از جمله فهرست منتجب الدين رازي (ص 45) که شاگرد شيخ بوده ، همه جا نام کتاب رَوْض الجِنان و رَوْح الجَنان آمده است . تنها در معالم العلما ي ابن شهرآشوب «رَوْح الجنان و رَوْض الجنان » ثبت شده که قطعاً کلمة «روح » در آغاز آن محرّف «روض » است ، چرا که خود ابن شهرآشوب در کتاب ديگرش ، مناقب ، گفته است : «ابوالفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن را به من اجازه داده است ». نام محرّف «روح الجنان و روض الجنان » به يکي از چاپ هاي کتاب يعني طبع ميرزا ابوالحسن شعراني نيز راه يافته است . در ايران و به ويژه در زبان و قلم عموم اين کتاب به نام کلي آن ، تفسير ابوالفتوح رازي ، شهرت يافته است . روش تفسير : شيوة تنظيم تفسير ابوالفتوح رازي اصولاً کلامي ـ روايي است ، اما از آنجا که بر جنبه هاي ادبي واژه هاي قرآني مانند مباحث لغوي و زباني و استشهاد به اشعار عربي براي روشن شدن معاني کلمات و جنبه هاي صرف و نحوي نيز تأکيد دارد، خصوصيت ادبي را هم مي توان بر آن افزود. روش کار مؤلف ، پس از ذکر مقدمه اي کوتاه در معاني و اقسام قرآن و بحثي در معناي تفسير و تأويل و استعاذه ، اين است که آيه يا آياتي از هر سوره را بترتيب ، از فاتحه تا ناس ، آورده و به صورت زيرنويس و لفظ به لفظ به فارسي استوار و پاکيزه اي ترجمه کرده است ، آنگاه از ابتدا، پس از ذکر بخشهاي کوتاهي از آيات ، به تفسير و شرح لغوي و صرفي و نحوي و فقهي و کلامي آن پرداخته و در هر مورد، اقوال و آراي مفسران و نحويان و لغويان و فقها و متکلمان را با استفاده از منابع متقدم ذکر کرده است . اشاره هاي تاريخي و قصص و حکايات و تمثيلات و مباحث فقهي نيز در کتاب آمده است . مباحث تکراري در آيات به موارد قبلي ارجاع شده است و خود مؤلف نيز به اين نکته اشاره دارد .مباحث ذوقي و ادبي و عرفاني هم بيش و کم در خلال بخشهاي تفسيري مطرح شده است . زبان تفسير، چه در بخشهاي ترجمه و چه در بخشهاي تفسيري ، استوار و ادبي و در عين حال ساده است و جز در بخش هاي اندکي از مقدمه و پاره اي مباحث ذوقي و عرفاني از شيوة نثر مرسل پيروي مي کند. ترجمة آيات در نسخه هاي کهن يا نزديک به زمان مؤلف ، اصيل و حاوي مفردات و تعبيرات کهن و لهجه اي است و از جهات متعدد زباني با زيرنويس آيات در ترجمة تفسير طبري قابل مقايسه است .اما اين ترجمه ها در نسخه هاي متأخر، بويژه از سده هاي نهم و دهم به بعد، دست خوش تغيير و تحريف شده و به نثر و زبان روزگار کاتبان نزديک گرديده است . جنبه هاي ادبي و زباني تفسير ابوالفتوح از جهات متعدد سزاوار توجه است. برخي مختصات زباني و گويشي کم نظير و مشخص که احتمالاً متعلق به گويش قديم ري باشد، در کتاب ديده مي شود که از نظر زبان شناسي اهميت دارد تفسير روض الجنان نزديک به دويست سال تفسيرنويسي فارسي و نزديک به پانصد سال تفسيرنويسي عربي را پشت سر دارد، بنابراين طبيعي است که از منابع تفسير پيش از خود سود برده باشد؛ با اين حال ، کوچکترين نشانه اي حاکي از استفادة او از تفاسير فارسي پيش از خود از قبيل ترجمة تفسير طبري ، تاج التراجم ، سورآبادي ، قرآن پاک ، تفسير قرآن مجيد معروف به تفسير کيمبريج ، در دست نيست . شايد او با وجود ميراث تفاسير عربي خود را از رجوع به تفسيرهاي فارسي بي نياز مي ديده است . ابوالفتوح رازي از تفاسير فارسي و عربي زمان خود نامي نبرده است ؛ فقط چندين بار از زمخشري مؤلف الکشاف عن حقايق التنزيل با احترام ياد کرده و اشعاري از او نقل کرده اما از کشاف نامي نبرده است . نشانه هايي چون تصريح به نام و نقل آشکار مطالب ، استفادة ابوالفتوح رازي از اهمّ تفسيرهاي عربي پيشين اعم از شيعه و سنّي را اثبات مي کند. او در تفسير خود از بسياري مفسران پيشين ، از قبيل امام حسن عسکري عليه السلام ، ابوالقاسم کعبي ، ابومسلم محمدبن بحراصفهاني ، ابوعلي جبايي و پسرش ابوهاشم جبايي ، ابوبکر اصمّ، ابوالحسن رُمّاني ، زجّاج ، حسين بن فضل بجلي ، ابواسحاق ثعلبي ، فتّال نيشابوري و بويژه محمدبن جرير طبري ، نام برده و از تفسيرهاي آنان و به طور خاص از تفسير طبري استفاده کرده است . ابوالفتوح هنگام بحث فقهي و کلامي در آيات ، اقوال مفسران اهل سنّت را تقريباً با بي طرفي کامل ذکر کرده و نظر خود را بر مبناي فقه و کلام شيعه ، تحت عنوان «مذهب ما»، بيان داشته است . تفسير ابوالفتوح در ميان امّهات تفاسير شيعي پيشين ، حتي در مباحث لغوي و معاني واژه هاي قرآني و استشهاد به اشعار عربي ، با التبيان في تفسير القرآن شيخ طوسي و مجمع البيان في تفسير القرآن طبرسي قابل مقايسه است و از اين نظر ظاهراً بر دو تفسير ديگر رجحان دارد . ابوالفتوح ظاهراً از التبيان به طور مستقيم استفاده کرده اما به سبب قرب زمانِ تأليف از وجود مجمع البيان بي خبر بوده است و مشابهت اين دو مي تواند از اشتراک منابع و نزديکي مشرب فقهي و کلامي دو مؤلف ناشي شده باشد. استفادة وسيع ابوالفتوح از منابع فقهي و کلامي فرق مختلف و مباحث تاريخي و قصص و حتي اسرائيليات ، اهميت آن را از اين جهات نيز در ميان آثار همگن سزاوار تحقيق کرده است . تفسير ابوالفتوح رازي بر تفسيرهاي عربي و فارسي بعد از خود اثر نهاده است . قاضي نوراللّه شوشتري ضمن ستايش از اين تفسير، اظهارنظر کرده که فخرالدين رازي اساس تفسير کبير خود را از اين کتاب گرفته و براي دفع انتحال ، بعضي از تشکيکات خود را بر آن افزوده است . از ميان تفسيرهاي فارسي که از ابوالفتوح متأثر بوده و بوضوح و گاه به عين عبارت از آن نقل قول کرده اند، مي توان به دو تفسير پر آوازة شيعه ، جلاء الاذهان و جلاء الاحزان معروف به تفسيرِ گازر تأليف ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجاني و منهج الصادقين ملافتح اللّه کاشاني اشاره کرد. متن اين دو کتاب ، بويژه تفسير گازر ، با روض الجنان اغلب يکسان و سزاوار سنجشهاي دقيق است .تفسير ابوالفتوح تقريباً از زمان حيات مؤلف مورد توجه بوده و مرتب استنساخ و رونويسي شده است . تاکنون 53 نسخة ناقص و کامل از اين تفسير در کتابخانه هاي ايران و ديگر کشورها شناسايي شده است . تفسير ابوالفتوح را نخستين بار تني چند از فضلا، از جمله ملک الشعرا صبوري ، در 1307 و 1309 در پنج مجلد آمادة چاپ کردند که دو مجلد آن در 1323 به فرمان مظفرالدين شاه و سه جلد باقي مانده در 1313ـ 1315 ش به دستور علي اصغر حکمت ، وزير معارف وقت ، به چاپ رسيد (همين چاپ ، که در پايان مجلد پنجم حاوي مؤخره اي به قلم محمد قزويني در بارة مؤلف و تفسير اوست ، در 1404 در قم به صورت افست منتشر شده است ). چاپ ديگري از اين کتاب در ده جلد در 1320 ش با تصحيح و حواشي مهدي الهي قمشه اي منتشر شد. چاپ سوم اين کتاب در 1382 با تصحيح و حواشي ميرزا ابوالحسن شعراني در سيزده مجلد با نام روح الجنان و روح الجنان سامان يافت که بارها به طريق افست تجديد طبع شده است . آخرين چاپ آن در بيست جلد با تصحيح و مقابله با 38 نسخة کهن و ذکر نسخه بدلها و با مقدمه اي مبسوط به کوشش و تصحيح محمدجعفر ياحقي و محمدمهدي ناصح در سالهاي 1365 تا 1376ش ، از سوي بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي منتشر شده است .
آثار مفسر:
ابو الفتوح غير از مجلّدات روض الجنان، روح الالباب، تبصره، العوام، رسائلي چند نيز به رشته تحرير برد.
نسیم سحر دات آی آر
تعجیل در ظهور آقا امام زمان عج صلوات
